Bilişsel Çelişki Nedir?: Sigara tiryakiliği örneği

Son elli yıl içerisinde sosyal psikologlar insan davranışlarının en güçlü belirleyicilerinden birinin istikrarlı, olumlu benlik imgesini koruma gereksinimi olduğunu keşfetti (akt. Aronson ve ark., 2012). Çoğumuzun benlik saygısı orta ya da üst düzeydedir (Aronson ve ark., 2012). Örneğin, bir milyon lise öğrencisi arasında yapılan bir tarama çalışmasına göre öğrencilerin yalnızca %2’si kendilerini liderlik yetenekleri konusunda ortalamanın altında gördüğü saptanmıştır (akt. Aronson ve ark., 2012). Ayrıca çoğumuz akıl dışı, ahlaksızca ya da aptalca davrandığımızı gösteren bilgilerle karşılaştığımızda bundan oldukça rahatsız oluruz. Kişinin alışılmış (tipik olarak olumlu) benlik kavramına karşıt olan eylemlerin neden olduğu bu rahatsızlık duygusu “bilişsel çelişki” olarak adlandırılır. 

Festinger’in Bilişsel Çelişki Kuramı

Festinger’e göre eğer kişinin sahip olduğu bir inanç, bilgi ya da tutum yine o kişinin sahip olduğu bir başka inanç, bilgi ya da tutumla çelişirse bu ikisi arasında bilişsel çelişki vardır. Örneğin “Sigara akciğer kanserine neden olur.” bilgisi ile “Ben bir sigara tiryakisiyim.” bilgisi çelişki içinde olan iki bilgidir (Kağıtçıbaşı ve ark., 2014). Bilişsel çelişki her zaman bir rahatsızlık yaratır ve biz de buna tepki olarak bu rahatsızlığı azaltmaya çalışırız (Aronson ve ark., 2012). Örneğin, sigara ile ilgili bilişsel çelişkiyi azaltmak için bu duruma bazı uyuşan bilgiler ekleyebiliriz: “Sigara benim sinirlerimi yatıştırıyor.” gibi (Kağıtçıbaşı ve ark., 2014).

Yapılan bir araştırmada sigara bırakma kliniğine giden ve sigarayı bir süre bıraktıktan sonra yeniden içmeye başlayan sigara tiryakilerinin davranış ve tutumları incelendi. Bu araştırma sonucunda sigarayı bırakmayı deneyip başarısız olan tiryakiler aslında sigara içmenin tehlikeleri ile ilgili algılarını azaltmayı başarmışlardı. Böylece bilişsel çelişkinin de önemi azalmış oldu (Aronson ve ark., 2012).

Kaynaklar:

     Aronson, E., Wilson, T. D. ve Akert, R. M. (2012). Sosyal psikoloji (O. Gündüz, Çev. Ed.). Kaknüs Yayınları.

     Kağıtçıbaşı, Ç. ve Cemalcılar, Z. (2014). Dünden Bugüne İnsan ve İnsanlar; Sosyal Psikolojiye Giriş. Evrim Yayınları.

Öne Çıkan Görsel: sigaratedavi