DEHB Yetişkinlerde Nasıl Görünür?
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu ya da kısaca DEHB dikkat güçlüğü, hiperaktivite ve dürtüsellikle tanımlanan; ömür boyu sürebilen, psikiyatrik eş tanıların ortaya çıkmasını kolaylaştıran ve evrimsel seyri önemli ölçüde etkileyen erken dönemlerde başlangıç gösteren bir klinik durumdur (Salvi ve ark., 2019). Üç tip DEHB olduğunu söyleyebiliriz. Bunların ilki genelde bireylerin dikkate bağlı durumlarda sıkça hatalar yaptığı, uzun süren işleri yapmakta zorlandıkları ve dikkat eksikliğinin baskın olduğu DEHB‘dir. Bir diğeri de bireylerin sürekli hareketli oldukları ve bunu durdurmakta güçlük yaşadıkları hiperaktivite ve dürtüselliğin baskın olduğu DEHB‘dir. Sonuncusu ise birleşik tip DEHB diyebileceğimiz hem dikkat eksikliğinin hem de hiperaktivite ve dürtüselliğin beraber baskın olduğu DEHB’dir (Alagöz ve ark., 2021).
DEHB’nin belirtilerinden bahsederken iki farklı yol izleyebiliriz. Bunlardan birincisi semptomları DEHB çeşitlerine göre sınıflandırmaktır. Bir diğeri ise çocuk-genç ve yetişkin şeklinde ayırmaktır. Bu yazıda çocuk-genç ve yetişkin diye ayırarak belirteceğim.
Çocuk ve gençler için konuşacak olursak, belirtiler dikkat süresinin kısa olması ve dikkatinin kolayca dağılması, unutkanlık, bir şeyleri kaybetmek, zaman alıcı görevlerde zorlanmak, sürekli aktivite veya görev değiştirmek, görevleri organize etmekte zorluk çekmek, aşırı fiziksel hareket, aşırı konuşma, sırasını bekleyememek, düşünmeden hareket etmek, konuşmaları yarıda kesmek şeklinde sıralanabilir (National Health Service [NHS], 2021).
Yetişkinler için sıralayabileceğimiz bazı belirtiler ise şunlardır: Dikkatsizlik ve detaylara dikkat etmeme, eski görevleri bitirmeden sürekli yeni görevlere başlama, zayıf organizasyon becerileri, öncelik belirleyememe, sürekli olarak bir şeyleri kaybetmek veya yanlış yere koymak, huzursuzluk ve sinirlilik, sessiz kalmakta güçlük çekme ve sıra dışı konuşma, yanıtları ağzından kaçırmak ve sık sık başkalarının sözünü kesmek, ruh hali değişimleri, çabuk öfkelenme, stresle baş edememe, aşırı sabırsızlık, genellikle kişisel güvenliği veya başkalarının güvenliğini çok az dikkate alarak veya hiç dikkate almadan faaliyetlerde risk almak olarak sıralanabilir (NHS, 2021).
DEHB ile ilgili bazı toplumsal ön yargıların varlığı aslında bu durumun kimi zaman fark edilmesini çok geciktiriyor veya zorlaştırıyor. Bunlardan en bilinenleri ise cinsiyet ve yaş önyargılarıdır. İnsanlar yetişkin bir kadının veya küçük bir kız çocuğunun DEHB’li olabileceğini düşünmüyorlar. Bunun nedeni aslında insanların aklına DEHB deyince yerinde duramama, kıpır kıpır olmak gibi şeylerin gelmesidir. Bunlar belirtilerin sadece bazıları ve insanlar bu tür kavramlar kafamızda genelde erkek çocuklarıyla bağdaştığı için bu tarz ön yargılara kapılıyoruz. Çocuklar arasında yapılan araştırmalara göre Türkiye’de her 20 çocuktan birinde DEHB görülmektedir (Eryılmaz ve Üstündağ-Budak, 2019). Yapılan başka bir araştırmaya göre ise DEHB’nin erkeklerde görülme oranı kadınlara oranla iki kat daha fazladır (Coles ve ark., 2010). Bu sonuçları availability heuristic yani ulaşılabilirlik kısayolu kavramı üzerinden ele alacak olursak aslında cinsiyetle alakalı ön yargılarımızın asıl nedeninin çevremizde karşılaştığımız DEHB’li bireylerin genel olarak erkek olması olduğunu söyleyebiliriz. Aynı durumun yaş ön yargısı için de var olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Yine belirtilere bağlı ön yargılardan dolayı bu durumun sadece çocuklarda olabileceğini düşünüyoruz ancak yazının başındaki tanımda da bahsettiğim gibi bu ömür boyu sürebilen bir durum.
DEHB’nin yetişkinlikte de devam etmesi aslında yetişkin DEHB’lilerin yaşantılarını da farklı şekillerde etkiliyor. İnsanlarla ilişkiler, iş hayatı, aile yaşamı gibi durumlar açısından bazı sorunlar yaşıyorlar. İş yerinde yapılan bir çalışmaya göre dikkat süresinin kısa olması, çabuk sıkılma gibi durumlardan dolayı DEHB’li bireylerin işlerinin kalitesinin etkilendiği bulunmuştur (Mercan ve ark., 2016). Buna ek olarak aynı çalışmada bazı çalışanların DEHB’li olduğunun farkında bile olmadığı ve bazılarının da bunu sakladığı ve hatta görmezden geldiği raporlanmıştır. Bir diğer çalışmada ise, yetişkin DEHB’lilerle yapılan bir çalışmada, DEHB’li bireylerin ve eşlerinin, DEHB’li olmayan bireyler ve eşlerine göre evlilikte daha fazla çatışma yaşadığı bulunmuştur (Kahveci Öncü ve Tutarel Kışlak, 2022). Üniversite öğrencileriyle yapılan birkaç çalışmadan bahsetmek gerekirse, yapılan bir çalışmada DEHB’li öğrenciler ve DEHB tanısı olmayan öğrenciler arasında not ortalaması bakımından gözle görülür bir fark bulunmamıştır (Saydam Sarıoğlu, 2016). Tek denekle yapılan bir çalışmada, üniversite öğrencisi DEHB’li bir bireye uygulanan DEHB eğitim programının bireyin gününü planlama, bir işe başlama ve devam ettirebilme, organizasyon, öncelik sıralaması yapma, bellek gibi günlük yaşamla alakalı problemlerinin gözle görülür bir etki büyüklüğü ile anlamlı bir değişim gösterdiği bulunmuştur (Kaymak Özmen, 2020).
DEHB ile ilgili akademik çalışmaları takip etmek kadar bu durumu yaşayan insanların kendileri hakkında söyledikleri ve bildikleri şeyleri duymak da bize birçok şey öğretebilir. Bu yüzden size DEHB’li bireylerin ve bu alanın uzmanlarının konuştuğu, +90 adlı YouTube kanalının “DEHB’li (ADHD) olmak: Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu” adlı videosunu izlemenizi ve yine bu videoda tavsiye edilen “En İyi Arkadaşım ADHD” adlı podcast serisini dinlemenizi tavsiye ediyorum.
Bu yazıyı yazma nedenim aslında benim de yakın zamanda hiperaktivite tanısı almış olmam. Konuyu araştırıp içine girdikçe birçok farklı şey öğrendim ve aslında bahsettiğim ön yargıların bazılarının kendimde de bulunduğunu anladım. Bahsettiğim belirtilerin birçoğunu bu yazıyı yazarken bile gösterdim. Bunca zaman hep bir problemim olduğunu düşünüp kendi canımı sıktığım için kendimden özür dilemeliyim. Artık DEHB’nin, kendisiyle yaşamanın öğrenilmesi gereken bir durum olduğunun farkında olduğum için daha iyi hissediyorum.
Kaynaklar
Alagöz, N., Emre, O., Varlıklıöz, K., Arslan, Z., Ulutaş Keskinkılıç, A. ve Akto, S. (2021). Türkiye’de dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozuluğu konusunda yapılan lisansüstü tezlerin incelenmesi. Scientific Educational Studies, 5(2), 66-83 https://doi.org/10.31798/ses.941572
Coles, E. K., Slavec, J., Bernstein, M. ve Baroni, E. (2012). Exploring the gender gap in referrals for children with ADHD and other disruptive behavior disorders. Journal of Attention Disorders, 16(2), 101-108. https://doi.org/10.1177/1087054710381481
Eryılmaz, E. ve Üstündağ-Budak, M. (2018). Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğunu erken tanımada cinsiyet önyargısı. Türk Psikoloji Yazıları, 22(43), 90-101. https://doi.org/10.31828/tpy1301996120180710m000007
Kahveci Öncü, B. ve Tutarel-Kışlak, S. (2022). Marital adjustment and marital conflict in individuals diagnosed with ADHD and their spouses. Archives of Neuropsychiatry, 59(2), 127. https://doi.org/10.29399/npa.27502
Kaymak Özmen, S. (2020). Yetişkin dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu eğitiminin etkisi tek denekli bir çalışma. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 17(1), 200-230. https://doi.org/10.33711/yyuefd.691575
Mercan, N., Bozkurt, Ö. Ç., Oyur, E. ve Giderler, C. (2016). İş yerinde dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğuna (DEHB) yönelik bir araştırma. İş ve İnsan Dergisi, 3(2), 109. https://doi.org/10.18394/iid.75792
National Health Service (2021, 24 Aralık) Attention deficit hyperactivity disorder (ADHD). https://www.nhs.uk/conditions/attention-deficit-hyperactivity-disorder-adhd/symptoms/ adresinden 19 Mart 2023 tarihinde alınmıştır.
Salvi, V., Migliarese, G., Venturi, V., Rossi, F., Torriero, S., Vigano, V., Cerveri, G. ve Mencacci, C. (2019). ADHD in adults: Clinical subtypes and associated characteristics. Rivista di Psichiatria, 54(2), 84-89. doi:10.1708/3142.31249
Saydam Sarıoğlu, G. (2016). Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunun üniversite öğrencilerinin not ortalaması performans değeri üzerine etkisi [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Nişantaşı Üniversitesi.
Öne Çıkan Görsel: Getty Images
Eline sağlık Ahmet <3
Teşekkür ederim Vildan <3