Yüksek Standartlar Şeması ve Mükemmeliyetçilik
Siz de sürekli hayatınızda gerçekleştirmeniz gereken bir hedefinizin olduğunu, bu hedefi gerçekleştirseniz bile ardından gerçekleştirilmesi gereken başka bir hedefin ortaya çıktığını ve bu koşuşturma hali nedeniyle de hayattan zevk alamadığınızı hissediyor musunuz? Amaçlarınıza ulaşmak için hayatı kaçırmanıza neden olan şema: Yüksek Standartlar Şeması.
Şema Nedir? Hayatımızı Nasıl Etkiler?
Şema, en kısa tabiriyle dış dünyadaki bilgileri atadığımız zihinsel birimlerdir. Bu birimleri bir arşivin dosyaları olarak düşünebiliriz. Alınan ve işlenen her bilgi arşivde ilgili olan dosyaya yerleştirilir. Şemalar; nesneler, olaylar, eylemler gibi birçok konu hakkında geniş bilgileri içerir. Şema Kuramı aslında bilginin nasıl işlendiği ve sunulduğu hakkında bizlere kapsamlı bilgi sunar. Şemalar, bilgilerin geri getirilip kullanılması, kaynak belirleme ve günlük işlerin akışında bize rehberlik eden birimlerdir (Çakıcı, 2011).
Ancak şemaların da diğer tüm işlevsel araçların olduğu gibi bazı dezavantajlı yönleri vardır. Hayatımızı kolaylaştırmanın yanı sıra, bizi yıpratan ve zehirli ilişkilere girmemizi kolaylaştırabilirler. Bu bozucu işlevdeki şemalar, hayata bakış açımızı ve davranışlarımızı büyük ölçüde etkiler. Mizaç gibi genetik faktörlerden etkilenebileceği gibi genelde çevre ile etkileşim sonucu ortaya çıkar ve bu etkileşimler ağırlıklı olarak çocukluk döneminde gerçekleşen etkileşimlerdir. Alandaki araştırmacılar ve psikoterapistler, araştırmaları ve deneyimleri sonucunda bozucu şema sınıflandırmaları yapmışlardır.
Biz bu sınıflandırmalardan Young ve Klosko’nın “Hayatı Yeniden Keşfedin” adlı kitaplarındaki sınıflandırmaları kullanacağız. Young ve Klosko’ya göre 11 şema vardır. Bunlar: Terk Edilme, Kuşkuculuk ve Kötüye Kullanılma, Duygusal Yoksunluk, Sosyal İzolasyon, Bağımlılık, Dayanıksızlık, Kusurluluk, Başarısızlık, Boyun Eğicilik, Yüksek Standartlar ve Haklılık şemalarıdır. Biz bu yazıda Yüksek Standartlar şeması üzerinde duracağız.
Yüksek Standartlar Şeması
Yüksek Standartlar Şeması’na sahip olan bireylere baktığımızda karşımıza benzer tablolar çıkar. Bu kişiler kendi istek ve ihtiyaçlarını bastırarak topluma veya ailelerine göre belirlemiş oldukları standartların üstüne çıkmaya çalışırlar. Gevşemekte ve hayatta zevk almakta zorlanır, sınırlarını zorlarlar. Bu durumun yarattığı stresten dolayı kronik ağrı nedeniyle kliniklere başvurabilirler. Her durumda en iyi olmak için kendilerini zorlar ve statüye fazlaca önem verirler. Çabalamanın getirdiği ilerleme ile motive olur ancak hiçbir zaman başarının getireceğini düşündüğü huzuru tadamazlar çünkü her zaman en iyi olunması gereken bir konu veya ulaşılması gereken bir hedef vardır. Etraftaki her şey kusursuz bir düzende olmalı, en iyi statü hedeflenmeli ve odaklanılan hedeflere mutlaka ulaşılmalıdır. Bu durum romantik ilişkilere de yansıyabilir, sahip olunan partnerin ve ilişkinin mükemmel olması beklenir (Young ve Klosko, 1993).
Bu şemayı besleyen çocukluk çağına dayanan faktörler vardır. İlki koşullu sevgi veren ve bu sevginin koşulu başarı olan ebeveyndir. İkincisi ise sürekli olarak eleştirilip ayıplandığınız bir aile ortamınızın olmasıdır. Üçüncüsü, ailenizin de bu şemaya sahip olması ve sizin onları modellemenizdir (Young ve Klosko, 1993).
“İnsanın başarılı olması neden kötü bir şey olsun, hedefe ulaştıran bir yararlı bir bakış açısı olamaz mı?” dediğinizi duyar gibiyim. Elbette ki, insanın hayatta istediği şeyleri elde etmesi ve başarıya ulaşması için motivasyon oluşturması oldukça önemlidir. Burada bahsedilen durumda kişi kendini bu başarılardan ibaret olarak görür ve obsesif bir şekilde bu başarıların peşinden koşar. Başarılı olmamak onlar için bir kabustur. Çabalamadıkları zaman kendilerini korkunç hissetmeleri ve dinlenmeye izin vermemeleri sağlıklı olarak nitelendirilen bir durum değildir. Şemaya verilen farklı tepkilere göre kişiler hayatlarına giren fırsatlardan başarısız olma korkusu nedeniyle yararlanamayabilir veya başarısızlığı baştan kabul ederek işlerini özensiz bir şekilde yerine getirebilir. Bu nedenle de bu şema sonucunda sağlıklı bir başarıya ulaşma çabasından çok kendine baskı uygulama veya kaçınma görülür.
Mükemmeliyetçilik
Yüksek Standartlar Şeması, aynı zamanda mükemmeliyetçilik kişilik yapısını yordar. Yüksek Standartlar ve Mükemmeliyetçi kişilik yapısı ile de tükenmişlik sendromunu yaşama olasılığı birbiriyle ilişkili bulunmuştur. Bununla birlikte bu kişiler iş ortamlarında olduğundan daha düşük sosyal destek algılarlar. (Karagöz Okay, 2020; Karaca ve Gürsoy, 2019). Literatürde yüksek standartlar şeması ile yeme bozukluğu da ilişkili bulunmuştur. Yüksek standartlara sahip olma ve diğerlerinin ihtiyaçları için kendininkini yok sayma ile olumsuz duygulanımla başa çıkmak için sağlıklı bir başa çıkma mekanizmasına sahip olmama özellikleri bozulmuş yeme örüntüleriyle ilişkilendirilmiştir (Yurtsever ve Sütçü, 2017).
Bu şemaya sahip olanların verdiği üç tepki vardır: teslim, kaçınma ve telafi. Teslim davranışı standartları elde etme uğruna çalışır ve etrafındaki insanlara duygusal olarak görece uzaktır. Kaçınma tepkisi veren kişiler ise yaptıklarının değerlendirileceği ortamdan kaçarken telafi etme tepkisi veren kişiler hatalara karşı aşırı bağışlayıcı ve yaptıkları işlerde özensiz olurlar. Bu şemaya sahip olarak yetişen bireyler genetik aktarımla gelen mizaç türlerine göre farklı tepkiler verirler. (Karagöz Okay, 2020).
Peki bu şemaya karşı nasıl koyabiliriz?
Öncelikle bu şemaya sahip olmanın hayatınızdan çok şey götürdüğünü ve işlevselliğinizi bozduğunu düşünüyorsanız profesyonel destek alabilirsiniz. Eğer bu şemanın üstesinden tek başına gelmek isterseniz de farkındalık ilk adımdır. Gün içinde bu şema nedeniyle hangi isteklerinizi baskıladınız? Olaylara bakış açınız ne kadar katı? Başarısızlığa veya ortalama bir birey olmaya ne kadar olumsuz tepki veriyorsunuz? Ve en önemlisi, bu şema nedeniyle oluşmuş düşünce kalıplarınız neler?
Bu şemaların nasıl oluştuğuyla ilgili geçmişe dönmek size yardımcı olacaktır. Anne-babanızın size karşı tutumlarını değerlendirerek şemanızın kökenini anlamanız onunla mücadele etmenize katkı sağlar. Anne-babanızın sizde pekiştirdiği düşünce ve davranışların hatalı olduğu noktaları kavrayın. Kendinizi aynı şekilde pekiştirmemeye özen gösterin. Bu şekilde farklı bir bakış açısından bakarak düşünce tarzınızı biraz olsun değiştirebilirsiniz (Young ve Klosko, 1993).
Özellikle düşünce şeklinizi fark edip bu düşüncelere karşıt hipotezler oluşturup durumun üzerine düşünebilirsiniz. Örneğin “Bu ödevi en iyi şekilde teslim edemezsem öğretmenlerim ve arkadaşlarım benim yetersiz olduğumu düşünür.” Diye bir düşünceniz oluştuysa buna karşı “Ödevimin en iyi olmaması başka insanların ne kadar umurlarında? Tek bir ödevimin kalitesiz olması benim genel başarımı etkiler mi? Ödevim başarılı olmasa dahi bu başka insanların bana sırtını döneceğine işaret eder mi?” gibi değerlendirmeler yapabilirsiniz.
Son olarak ana kaynak olarak aldığımız Young ve Klosko’nun “Hayatı Yeniden Keşfedin” adlı kitabında hem bu şemayı hem de başka şemaları daha detaylı okuyabilir ve şemalarınızla daha etkin bir şekilde başa çıkma yollarına ulaşabilirsiniz.
Diğer yazılarıma ulaşmak için linke tıklayabilirsiniz.
Kaynaklar
Çakıcı, D. (2011). Şema kuramının okuduğunu anlama sürecindeki rolü. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (30), 77-86.
Karaca, B. K. ve Gürsoy, M. (2019). Mükemmeliyetçiliği şema terapiyle ele almak: Bir vaka üzerinden anlatım. AYNA Klinik Psikoloji Dergisi, 6(3), 312-333.
Karagöz Okay, B. (2020). Erken dönem uyum bozucu şemalar ve tükenmişlik arasındaki ilişkide mükemmeliyetçilik ve algılanan iş yeri sosyal desteğinin aracı rolü [Yüksek Lisans Tezi]. Başkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Young, J. E. ve Klosko, J. S. (1993). Hayatı yeniden keşfedin (6. baskı). (S. Kohen ve D. Güler, Çev.). Psikonet (Orijinal eserin basım tarihi 1993, 1. baskı).
Yurtsever, S. S. ve Sütcü, S. T. (2017). Algılanan ebeveynlik biçimleri ile bozulmuş yeme tutumu arasındaki ilişkide erken dönem uyumsuz şemaların ve duygu düzenleme güçlüğünün aracı rolü. Türk Psikoloji Dergisi, 32(80), 20-43.
Öne Çıkan Görsel: freepik.com
Görsel 1: aklinizikesfedin.com
Görsel 2: m.bianet.org
Görsel 3: freepik.com
Görsel 4: amazon.com