Gaslighting Nedir?

Hepimiz yaşadığımız bazı durumlarda yanlış düşündüğümüzü, bazı durumları yanlış algıladığımızı ya da bir duruma yanlış tepkiler verdiğimizi düşünmüşüzdür. İçinde bulunduğumuz bu süreçleri; o anki ruh halimiz, sorunun büyüklüğü, hayatımızın hangi döneminde karşılaştığımız gibi etmenler etkileyebilir. Biz aynı zamanda böyle durumlarda başkalarının görüşlerinden de etkileniriz. Olaylara bakış açımız başkalarının yönlendirmesiyle de şekillenebilir. Diğer insanların bize ve olaylara karşı yaptığı yorumlar ya da verdiği geri dönütler bizim olaylara farklı bir noktadan bakmamızı, yanlışlarımızı görmemizi sağladığı gibi tam tersi çok tehlikeli de olabilir.

Gaslighting bir psikolojik manipülasyon şekli ve istismar türü olarak tam bu noktada karşımıza çıkıyor. Gaslighting, istismarcının mağdur kişinin gerçeklik algısıyla oynayarak kendinden şüphe etmesine, hafızasını, düşüncelerini ve hatta akıl sağlığını sorgulamasına neden olan bir tür yönlendirmedir. Kişi; sistematik yalanlarla, inkarla, şüphe uyandırmayla mağdurda çelişkiler yaratarak ve dengesizlikler oluşturarak mağdurun kendini sorgulamasına sebep olur. Bu sayede de her olayda yanlış eylemi gerçekleştiren kişinin kendisi olduğunu mağdur tarafa düşündürtmeyi amaçlar.

Peki neden bu duruma Gaslighting ismi verilmiş? Gaslighting kavramı 1938 yılında İngiliz bir yazar olan Patrick Hamilton’ın Gaslight adındaki bir tiyatro oyunundan geliyor. Hikayeye göre Jack her gece gaz lambasının ışığını biraz azaltır. Bu durumu fark eden karısı Bella ise ne zaman “Gaz lambasının ışığı azaldı mı?” diye sorgulasa Jack sert bir şekilde tepki verip karısına delirdiğini söyleyerek manipüle ediyor. Kadın kendini sorgulamaya başlıyor ve zamanla kendine güvenini ve gerçeklik algısını kaybediyor. Daha sonra Amerika’da 1944 yapımı Gaslight filminde de karısını delirtmeyi amaçlayan, bu uğurda sistematik olarak yalanlar söyleyen ve telkinlerde bulunan bir kocanın hikayesi işleniyor. Bir manipülasyon şekli olarak Gaslighting kavramı bu oyun ve filmin ardından bu şekilde adlandırılmıştır.

Gaslighting, romantik ilişkilerin özellikle heteroseksüel olanlarında, aile içinde, arkadaşlıklarda, okulda, siyasette, herhangi bir grup içinde bir kişiye ya da bir gruba karşı yapılan psikolojik bir istismardır. Bu bağlamda gaslighting rastgele bir bireye karşı olabileceği gibi spesifik olarak bir gruba, ırka veya cinsiyete karşı yapılabilir.

Gaslighting yapan istismarcının amacı; karşıdaki insanı algı, hafıza ve akıl sağlığından şüphe ettirmek, kendi kendini sorgulamasını sağlamak, olay hakkındaki düşüncelerinin yanlış olduğuna veya düşündüğü şeyleri yanlış hatırladığına kişiyi inandırmak, kişiye eleştiriler yaparak kişinin özgüvenini yitirmesini sağlamak, kişinin çok alıngan olduğunu ve aşırı tepki verdiğini söyleyerek mağdurun benlik ve gerçeklik algısını yıkmaktır. Tüm bunlar sayesinde istismarcı mağdur üzerinde bir güç elde eder. Mağdurun iç kaynakları tüketilir ve kişi yaptığı her harekette kendini suçlamaya ve istismarcıyı haklı çıkartacak bahaneler bulmaya başlar. İstismarcı aynı zamanda istismarın bütün sorumluluğunu üzerinden atarak mağdurun omuzlarına yükler. Mağdur kafa karışıklığı içerisinde her yaptığının yanlış olduğunu düşünür, “deli” olduğuna inanır, yapmadığı durumlar için bile savunma yapmaya mecbur bırakılır, düşünceleri ve tepkileri sorgulatıldığı için nasıl davranacağını bilemez bir hale gelir ve bu şekilde de istismarcıya bağımlı olur. İstismarcı tüm bu süreci sadece mağdur üzerinden yürütmez, çevreyi de bu sürece dahil eder. Etraftaki insanlara olaylar hakkında kendi düşüncelerini belirtir ve kendisinin haklı olduğunu öne sürer. Mağdurun arkasından her yaptığının ne kadar yanlış olduğuyla ilgili dedikodular yapabilir. Bu sayede istismar daha geniş bir alana yayılır ve mağdur için işin içinden çıkılmaz bir hal alabilir. Çevrenin manipüle edilmesi ve mağdurun etrafındaki insanlar tarafından da kabul görmemesi, mağdurun gerçekliği hepten yitirdiğine ve tamamen hatalı olduğuna inanmasına yol açar. Mağdurda bu durum kaygı bozukluğu ve depresyona yol açabilir. İstismarcı mağduru kontrol altına aldıktan sonra kendi fikirlerini kabul ettirmekte zorlanmaz. Artık mağdur da istismarcının bakış açısıyla olaylara yaklaşır. Kendi benlik ve gerçeklik algısını yitirir, özgüveni düşer, kendi başına karar veremez ve dik bir duruş sergileyemez, kendini sürekli eksik hisseder.

Tanımı oldukça anlaşılır görünse de ilişkilerde bu durumun anlaşılması zordur ve gaslighting yapan kişinin bunu hangi yollarla yaptığı karmaşıktır ve hemen çözülemez. İstismarcılar çok kolay yalanlar söyleyebilirler ve bu yalanları sürdürürler, yalanları ortaya çıksa bile bu durum onları durdurmaz hatta daha ısrarcı bir hale gelirler. Kendilerini haklı çıkarmak için ellerinden geleni yaparlar ve kişiyi de buna ikna etmek için çaba sarf ederler, bir tepkiyle karşılaşırlarsa karşıdaki insanın duygu ve düşüncelerini önemsizleştirecek söylemlerde bulunurlar. İlişkiler güven üzerine kurulur. Bu nedenle de mağdur aslında karşı taraftan böyle bir zarar göreceğini kestiremez ve kişiye bunu konduramaz. Zaten istismarcı gaslighting yaparken sanki mağdurun iyiliğini düşünüyormuş gibi gösterir ve bunu sürekli dile getirir. Bu da yapılan istismarı maskeler ve mağdurun durumu anlamasına engel olur. Fakat kişi her yaptığı şey için kendini savunma yapmaya mecbur bırakılıyorsa, sürekli özür diliyorsa, kendisine aklını kaçırdığı söyleniyorsa, duyguları ve düşünceleri küçümseniyor, verdiği tepkilere eleştiri yapılıyorsa, kendini eksik ve kafası karışık hissediyorsa, sürekli geçmişe dair şüpheleri ve belirsizlikleri varsa, yaptığı davranışların kendisi de sürekli yanlış olduğunu düşünmeye başlıyorsa ve istismarcının kendine baktığı gibi bakıyorsa, kendini bir otorite altında hissediyor ve düşüncelerinin karşıdaki kişi tarafından yönlendirildiğini hissediyorsa gaslighting mağduru olabilir.
Ayrıca gaslighting kelimesinin aranması Merriam-Webster online sözlüğünde 2022 yılında %1740 oranında artmıştır. Bu artıştan ötürü sözlük, gaslighting kelimesini yılın kelimesi olarak seçmiştir.

Kaynaklar
Definition of Gaslight (Entry 2 of 2). Merriam-Webster. https://www.merriam-webster.com/dictionary/gaslight adresinden 10 Aralık 2022 tarihinde alınmıştır.

Johnson, V. E., Nadal, K. L., Sissoko, D. R. G. ve King, R. (2021). “It’s not in your heaf”: Gaslighting, ‘splaining, victim blaming, and other harmful reactions to microaggressions. Perspectives on Psychological Science, 16(5), 1024-1036.

Kurniawan, L. ve Limanta, L.S. (2021). Unwritten scars: Gaslighting in relationships. Kata Kita, 9(2), 253-258.

Word of the Year 2022 (2022, 28 Kasım). Merriam-Webster. https://www.merriam-webster.com/words-at-play/word-of-the-year adresinden 10 Aralık 2022 tarihinde alınmıştır.

Öne Çıkan Görsel: iStockPhoto.com

Görsel 1: iStockPhoto.com

Görsel 2: Stock.adobe.com

Görsel 3: iStockPhoto.com

Editör: Rana Çevik