Sağ Kalanın Suçluluğu: Neden Ben Değilim?
“Neden ben?” sorusunu travma yaşayan insanlardan duymak olağandır. Bazı deneyimler ise insanı alıştığımız korku, kaygı, üzüntü hisleriyle değil de, başına kötü bir şey gelmiş bir insanın yaşamaması gerektiğini düşündüğümüz bir hisle baş başa bırakır: suçluluk. Bu yazının konusu, “Neden ben değilim?”.
Ölüm bütün canlıların yaşam sürecinin doğal bir parçası olsa da, onu kabullenişimiz ölümü kolay bir deneyim haline getirmez. Ölümle başa çıkmayı ve yas tutmayı en çok zorlaştıran olaylardan biri, başka bir insanın ölümüne şahit olmaktır. Peki ya başka insanların ölümüne şahit olurken kendiniz sağ kaldıysanız?
Başka insanların öldüğü bir faciadan kurtulmak, kişiyi çok karmaşık hislerle baş başa bırakır. Hayatta kalan kişinin duyduğu suçluluğa, sağ kalanın suçluluğu (survivors guilt) denir. Kimileri için bu suçluluğun kaynağı başkaları ölürken hayatta kalmaktan, kimileri içinse olayın sonucunu değiştirmek için daha fazlasını yapabileceği yanılgısından doğar. Kişi kendini olay sırasında yaptıkları ve yapmadıkları hakkında takıntılı şekilde düşünürken bulur ve çaresiz bir döngüden çıkamaz.
Sağ kalanın suçluluğu kavramı, ilk olarak 1960’lı yıllarda Holokost’ta hayatta kalan insanlarda görülmüş ve adlandırılmıştır. O zamandan beri kavram genişletilmiştir ve bugün doğal afetler, kazalar, savaşlar, salgın hastalıklar gibi toplu facialarda olduğu gibi acil sağlık çalışanları, yakınını intihara kaybeden insanlar, organ bağışı alıcıları, çocuğunu kaybeden ebeveynler gibi bireysel durumlarda da görülebilir.
Sağ kalanın suçluluğu, iyileşme göstermeden uzun süreli olduğunda kendi başına bir bozukluk değil travma sonrası stres bozukluğunun (TSSB) belirli bir semptomu olarak kabul edilir. Olaya dair takıntılı düşünceler, geçmişe dönüşler, çaresizlik hisleri ve öfke şeklinde kendini gösterebilir. İngiltere’de bir stres kliniğinde yapılan çalışmada, başkalarının öldüğü bir olayda sağ kalan katılımcıların %90’ı suçluluk hissettiklerini belirtmişlerdir (Murray, 2017). Her sağ kalanda görülmemekle beraber, oldukça yaygındır
Sağ kalanın suçluluğunun temelde iki sebebi vardır. Bunlardan ilki, insanlar olarak hayatta bir düzen olduğuna ve hayatımızın kontrolümüzde olduğuna inanma isteğimizdir. Suçluluk duygusu ve yaşanan olayı değiştirebileceğimiz yanılgısı, dünyanın tahmin edilemez bir yer olduğu korkusundan bizi koruma görevi görür. Bu düzen inancı bizi ikinci sebebe getirir: sonradan anlama yanılgısı (hindsight bias).
Sonradan anlama yanılgısı (geri görüş yanlılığı da denir), insanların olayları gerçekte olduğundan daha öngörülebilir olarak görme eğilimidir. Özellikle travmatik olaylar sonrasında kişilerin olayları önceden tahmin edebileceğini düşünmesi olaydaki rolünü gerçekte olduğundan farklı görmesine yol açar. Bu da kişinin olayı değiştirebileceğine yönelik yanılgısını besler ve suçluluk duygusunu ortaya çıkarır.
Suçluluk hissi zaman içinde iyileşme eğilimindedir. Atılması gereken adım, zor olsa da, kabullenmedir. Olayın gerçekleştiğini ve hatalar yapmış olsak da olayı önceden görmenin ve engellemenin gerçekte hiçbir yolu olmadığını; bununla beraber suçluluk hissetmenin normal olduğunu ve hayatta kalmak için şükür duymanın başka insanları önemsemediğimiz anlamına gelmediğini kabul etmek. Bunu yapabilmek için kişinin sevdiklerinden, diğer sağ kalanlardan veya ruh sağlığı uzmanlarından yardım alması gerekebilir. Kabullenme, diğer sağ kalanlara yardımcı olmak veya toplumsal bilinç sağlamak gibi eylemlerde bulunmasını sağlayarak suçluluk hissinin faydalı hale getirilmesine de yardımcı olabilir.
Suçluluk hissi olması gerektiğinden uzun sürüyorsa ve kişinin normal hayatını devam ettirmesi imkansız hale geldiyse, TSSB’nin ciddi bir semptomu olarak kabul edilir ve böyle bir durumda mutlaka profesyonel yardım alınması gerekir.
Kaynaklar
Murray, H. (2018). Survivor Guilt in a Posttraumatic Stress Disorder Clinic Sample. Journal Of Loss And Trauma, 23(7), 600-607. https://doi.org/10.1080/15325024.2018.1507965
Raab, D. (2022). What Everybody Should Know about Survivor’s Guilt. Psychology Today. https://www.psychologytoday.com/us/blog/the-empowerment-diary/201801/what-everybody-should-know-about-survivors-guilt.