Yas Süreci
Yas kavramı ilk kez Freud’un Yas ve Melankoli makalesinde tanımlanmıştır. Yas, kişinin tanıdığı birisinin kaybının ardından verdiği öznel tepkilerdir. Bireyin tamamlaması ve hayatını devam ettirmesi için gerekli olan ve doğal bir süreçtir. Geride kalan bireylerin hayatlarında aksaklıklar ve bocalamalar görülebilir. ‘Ölenle ölünmez’ sözü aslında eski kuşakların bizleri kendi deneyimleriyle sağlıklı yas tutmaya yönlendirdiği görülmektedir. Yas süreciyle birlikte yeni hayata adapte olunur, yeni düzen kurulur ve sağlıklı bir şekilde hayata devam edilir. Yas tutmak, öleni unutmak demek değildir, ölenin hatıralarıyla birlikte hayatına devam etmektir.
Birçok kuramcı kayıp ve yas sürecini anlamlandırmaya çalışmıştır. Yas süreciyle ilgili kuramların başında Kübler Ross’un 5 evreli yas süreci gelmektedir. Evrelerin her biri sırayla yaşanması zorunlu değildir veya bazı evreler hiç yaşanmayabilir.
- İnkar: Kayıp haberini ilk aldığı anda gerçekleşebilir. Birey kendi zihninde kaybın gerçek olup olmadığına dair sorular sorar.
- Öfke: Bireyi kaybından ardından sonra iyileşme sürecinde görülebilir. Birey ölen kişiyi ihmal ettiği için kendine, ölen kişiye, kurtaramadıkları için doktorlara, inandığı tanrıya veya yakın çevresine öfke duyabilir. Kendine sürekli ‘Niye ben?’, ‘Neden benim başıma geldi?’ gibi sorular yöneltebilir.
- Pazarlık: Bu evrede pişmanlık ve suçluluk duygusu hakimdir. Vefat eden kişinin geri gelmesi için tanrıyla pazarlık yapılır.
- Depresyon: Vefat eden kişi için yapabilecek bir şeyi olmadığı için çaresizlik hisseder. Bu süreçte kişi enerjisiz ve hayata karşı isteksiz olur.
- Kabul etme: Kayıpla yüzleşme evresidir. Kaybedilen kişinin yokluğuyla yaşamayı öğrenir.
Parkes’a göre yas süreci dört aşamada gerçekleşmektedir.
- Şok/hissizlik: Kaybın öğrenildiği ilk andaki hissizlik ve tepkisizlik.
- Özlem/arayış: Kaybedilen kişiyle yaşadığı anılara geri dönme isteği.
- Karışıklık/çaresizlik: Vefat eden kişinin dönmeyeceğini anladığı anda gelen çaresizlik hissi.
- Yeniden yapılanma/iyileşme: Kişi yaşamaya devam edebilmek için hayatını yeniden yapılandırır.
Yas tutma süreci kişiden kişiye farklılık göstermektedir. Bu farklılıklar kaybın kişiye yakınlık derecesine, kaybın nasıl gerçekleştiğine, vefat eden kişinin yaşına, yas tutan kişinin sosyoekonomik düzeyine, geçmişte yaşadığı travmalara ve kültürüne bağlı geleneklere göre değişebilmektedir. Bu etkenlere bakarak kişinin yas tutma sürecinde de farklı tepkiler gözlemlenmektedir. Kişilerin verdikleri tepkileri dört grupta sınıflandırabiliriz.
- Duygusal Tepkiler: Kaygı, korku, çaresizlik, suçluluk, umutsuzluk, stres, öfke ve yalnızlık.
- Fiziksel Tepkiler: Kalpte sıkışma, boğazda düğümlenme, midede boşluk ve nefes darlığı,
- Düşünsel Tepkiler: İnkar, inanmama, dikkat dağınıklığı, unutkanlık, halüsinasyonlar ve kabuslar.
- Davranışsal Tepkiler: Uyku ve yeme sorunları, takıntılı davranışlar, bağımlılık yapıcı madde kullanımı, sürekli mezar başında durmak ve mezarlığa gitmekten kaçınmak.
Yas tutmayı ertelemek veya bastırmak yas süreci nden kaçınmaya çalıştığını göstermektedir. Yas sürecinde kaçınma ikiye ayrılır: kaygılı ve depresif kaçınma. Kaygılı kaçınma, kaybedilen kişi hakkında konuşmaktan, onun mezarına gitmekten, eşyalarından ve onu hatırlatan insanlardan kaçınmadır. Kaygılı kaçınmanın duyarsızlaşma, duygularda körelme ve içe kapanıklık gibi travmatik sonuçları olabilir. Depresif kaçınma, kişinin yeni hayatına adapte olamamasıdır. Sosyal ve mesleki hayatta geri çekilme, hoşlanılan aktivitelerden çekilme ve iletişim kuramama gibi yaşamını etkileyen sorunlara neden olabilir. Yas süreci nden kaçınmak kişide fiziksel ve ruhsal rahatsızlık belirtileri gösterir.
Sağlıklı yas süreci 6- 24 ay arasında değişmektedir. Yas tutma belirtileri bireyin işlevlerini bozacak şekilde en az bir yıl devam etmesi durumunda Kalıcı Komplike Yas Bozukluğu (KYB) tanısı konulabilir. KYB belirtileri arasında vefat eden kişiyle anıları sürekli canlandırma, kayba karşı devamlı duyulan öfke, suçluluk hissi, durumu kabullenememe ve hayattan kopma gibi duygular ve davranışlar gösterilebilir. DSM-5’te KYB tanısı ve değerlendirme ölçütleri bulunmaktadır.
Kaynaklar
Bildik, T. (2013). Ölüm, Kayıp, Yas ve Patolojik Yas. Ege Tıp Dergisi, 52(4), 223-229.
Çolak, G.V. ve Hocaoğlu, Ç. (2021). Kayıp ve Yas: Bir Gözden Geçirme. Cyprus Turkish Journal of Psychiatry and Pscychology, 3(1), 56-61.
Çubuk, B. (2020). Covid-19 ile Gelen Kayıp Nesne, Yas ve Depresyon. Yalova Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10(21), 90-99.
Dağ, B.N. ve Alkar, Ö.Y. (2022). İntihar Sonrası Yas Süreci: Bir Sistematik Gözden Geçirme. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar, 14(3), 371-382.
Harzadın, T. (2021). Yeniden Bağlanmak: Kayıp ve Yas Sürecinde Hayata Yeniden Tutunmak. (2.baskı). Balkan Sanat Yayınları.
Kızıltan, E. ve Ulusoy, Y. (2022) Yas Sürecinde Uygulanan Psikolojik Müdahale Yaklaşımlarının Doküman Analizi ile İncelenmesi. Humanistic Perspective, 4(1), 146-163.
Maraş, A. (2014). Komplike Yas: Derleme ve Vaka Çalışması. Ayna Klinik Psikoloji Dergisi, 1(1), 41-59.
Öne Çıkan Görsel: Pixabay.com