Baumrind’in Ebeveynlik Stilleri

Bir bireyin kişiliği biyolojik etmenlerle beraber sosyal çevresinin, yaşadığı bölgenin kültürünün, yaşadığı coğrafi konumun, sosyoekonomik durumunun ve ailesinin etkisiyle şekillenir. Fakat özellikle aile, bireyin kişilik gelişiminde büyük bir önem taşır. Hem çocuğun doğar doğmaz ilk etkileşime girdiği ortam olmasından hem de çocuğun yetişirken ebeveynlerinin tutumları, kararları ve seçimleri çerçevesinde bir hayat sürdürdüğü için kişiliğinin öne çıkan taraflarının oluşmasında oldukça etkilidir. Ebeveynin çocukla kurduğu iletişim, çocuktan beklentileri, çocuğun davranışlarına verdiği geri bildirimler, hata yaptığında veya bir şey başardığında takınılan tavır çocuğun gelişiminde belli noktalara temas ederek kişiliğinin yanında kişiliğine etki eden diğer sosyal etkenlerin (çevre, okul, arkadaş vb.) de şekillenmesine sebep olur. Ayrıca ebeveynler kendileriyle uyumlu çocuklar yetiştirmek isterler. Bu sayede kendi değer ve tutumlarını diğer nesillere aktarabilirler.

Diana Baumrind de 1960’larda ve 1970’lerin başlarında yaptığı çalışmalarla ebeveyn tutumlarının çocukların üzerindeki etkisini araştırmıştır. Okul öncesi çocuklarla yaptığı çalışmada gözlem, laboratuvar çalışmaları ve ebeveynlerle yaptığı görüşmeler sonucu anne baba tutumlarını sınıflandırmıştır. Otoriter/yetkeci, demokratik/dengeli ve izin verici olmak üzere üç ebeveyn stili olduğunu belirtmiştir. Bu stillerin de dört boyut çerçevesinde geliştiğini öne sürmüştür. Bunlar; ebeveynin kontrolü -ebeveyn tarafından koyulan kurallar ve çocuğun ne kadar bu kurallara uyduğu-, ebeveynin olgunluk beklentisi – gelişim dönemlerinde çocukların başarılı olmaları için teşvik edilme/ özendirme düzeyi-, bakım ve destek – ebeveynin çocukla etkileşim içerisindeyken ne kadar sıcak ve içten olduğu-,  ebeveyn-çocuk iletişiminde açıklık – çocuklarla bir arada karar alınabilmesi, çocuğa koyulan kuralların nedeninin belirtilmesi, çocuğun fikirlerine önem verilmesi-.  Dört boyutu da içerisinde barındıran ebeveyn tutumu demokratik, ebeveyn kontrolü ve olgunluk beklentisi yüksek fakat bakım ve ebeveyn çocuk arasındaki açık iletişim boyutu düşük olan ebeveyn tutumu otoriter, kontrol ve olgunluk beklentisi düşük fakat bakım ve açık iletişim boyutu yüksek olan ebeveyn tutumu da izin verici ebeveyn stilidir.

     Otoriter ebeveynler çocuklarına katı kurallar koyarlar ve çocuklarının bu kurallara koşulsuz şartsız uymasını isterler. Ebeveyn kendi isteği doğrultusunda kural belirler ve çocuğu dinlemez, fikri sorulmaz. Kuralların veya istenmeyen davranışın nedeni çocuğa belirtilmez. Sadece kurallara itaat etmesi ve ebeveyne saygı duyulması beklenir. Hatalar sert bir şekilde cezalandırılır fakat çocuğun tam olarak neyi yanlış yaptığı açıklanmaz. Bu ebeveynler emirlerine açıklama yapılmadan uyulmasını beklerler. Ebeveyn genelde statü ve itaat odaklıdır. Çocuklar için yüksek standartlar belirlenir ve her koşulda o standarda erişilmesi istenir. Çocuğa yakınlık, ilgi, sıcaklık pek gösterilmez. Ebeveyn sık sık “ Yapacaksın çünkü ben öyle istiyorum.” ya da “ Ya dediğimi yaparsın ya da görürsün.” gibi ifadeler kullanabilir. Ebeveyn ve çocuk arasında çok az sözlü iletişime izin verilir. Çocuğa hareketleri hakkında geri bildirim sağlanmaz.

Demokratik ebeveynler çocuklarından olgun olmalarını, yaşına uygun davranmalarını ve bağımsız hareket etmelerini isterler. Bağımsız olmalarını isteseler de hareketlerine belli sınırlar ve kontroller uygulanır. Koyulan kuralların nedeni ve uyulmazsa oluşturabileceği sorunlar çocukla konuşulur. Bu da çocuğun kuralları içselleştirmesini sağlar. Çocuk, hata yaptığında ceza almak yerine durumun iyileştirilmesi veya bir dahaki sefere tekrarlanmaması için ebeveynleriyle konuşabilir. Ebeveynler çocuğun istenilen davranışlarında memnuniyetini, istenmeyen durumlar karşısında açıklama yapmayı ve desteğini gösterir. Açık iletişim çokça görülür bunun yanında ebeveyn çocuğa karşı sıcak, destekleyici, sabırlı bir tutum sergiler. Alınan kararlarda çocuğun fikri önemsenir.

İzin verici ebeveynler çocuklarına kural koymazlar ve onları özgür bırakırlar. İlgi ve sıcaklık verirler fakat kendi kararlarını kendilerinin vermesini beklerler. Çocuk istediğini yapar ve ebeveynler de bunu hoş görür. Ebeveyn çocuğun davranışları üzerinde kontrol sahibi değildir. Çocuk sosyal, zihinsel ve duygusal alanda başarılı olması için özendirilmez. Çocuğa karşı bir beklenti yoktur, çocuğun o anki hareketi yerinde ve doğru kabul edilir. Ebeveyn bu şekilde davranarak çocuğun yaratıcılığına katkı sağladığını düşünür.

Baumrind’den sonra 1983’te Stanford Üniversitesi’nden Eleanor Maccoby ve John Martin bu alanda çalışmalar yapmış ve ebeveynlik tutumunu iki boyutta incelemişlerdir. Bu iki boyut; duyarlılık – çocuğun kabulü, gösterilen yakınlık/ilgi- , talepkârlık – çocuk üzerindeki kontrol ve sınırlamalar- . Baumrind’in ebeveynlik stillerini bu iki boyutla tekrar oluşturmuşlar ve üçüncü ebeveynlik stili olan izin verici tutumu iki farklı başlığa bölmüşlerdir.  Bu boyutların kesiştiği noktalarda dört ebeveynlik stili tanımlamışlardır. İlgi ve kontrolün yüksek olduğu tutum demokratik,  kontrolün yüksek fakat ilginin az olduğu tutum otoriter, ilginin yüksek fakat kontrolün az olduğu tutum izin verici/ müsamahakar, ilginin de kontrolün de az olduğu tutum izin verici/ ihmalkar olarak belirlenmiştir.

Maccoby ve Martin’in tanımladıkları demokratik, otoriter ve izin verici/ müsamahakar tutumlar yukardaki gibi tanımlanmıştır. Ek olarak izin verici/ ihmalkar ebeveynler çocukların yaşamıyla ilgilenmezler ve onlardan bir şeyler talep etmezler. Ebeveyn çocuğuyla arasına bir mesafe koyar ve çocuğu dışındaki işleri önceliğidir. Bu da çocukta anne babasının yaşamdaki diğer işlerinin kendisinden daha önemli olduğu duygusunun gelişmesine neden olur. Çocukla duygusal bağ kurulmaz ve temel ihtiyaçları dışındaki ihtiyaçları ve istekleri göz ardı edilir. Çocuk bağımsızlıkla baş edemez.

Ebeveynlik Stillerinin Çocuklar Üzerindeki Etkileri

Otoriter ebeveynlerle büyüyen çocuklar zayıf iletişim becerisine sahip, diğerleriyle karşılaştırılmaktan  kaygılanan, korkulu, sosyal becerileri gelişmemiş, güvensiz, öz saygıları ve mutluluk oranları düşük, itaatkar olması nedeniyle etkinlikleri başlatmada başarısız çocuklardır.

İzin verici /müsamahakar ailelere sahip çocuklar davranışlarını kontrol etmekte zorluk çeken, başkalarına pek saygı duymayan ve empati kurmayan, benmerkezci, hükmedici tavır sergileyen, uyumsuz, doyumsuzluk yaşayan, stresle baş edemeyen, sadece kendi istediklerine odaklı, sorumluluk almakta zorlanan çocuklardır.

İzin verici/ ihmalkar ebeveynlerle büyüyen çocuklar düşük özsaygı ve öz kontrole sahip, bağımsızlığı pek kaldıramayan, olgun davranışlar sergilemeyen, sosyal becerileri gelişmemiş, kendini yetersiz hissetmeye eğilimli, dürtülerini kontrol edemeyen, bağımlı çocuklardır. Bu çocuklar ailelerine yabancılaşabilir, suça yatkınlık gösterebilirler. En riskli ebeveyn tutumu izin verici/ihmalkar tutumdur  ve olumsuz sonuçlar doğurması muhtemeldir.

Demokratik ebeveynlere sahip çocuklar genelde mutlu ve neşeli, kendine güvenen, yetişkinlerle iş birliği kurabilen, öz kontrolü ve öz saygısı yüksek, akademik olarak başarılı, kendini iyi ifade edebilen, stresle başa çıkma becerisine sahip, yaşıtlarıyla arkadaş canlısı ilişkiler kurabilen, kendini yeterli hisseden çocuklardır. Demokratik tutum ideal ve dengeli tutum olarak nitelendirilir.

Kaynaklar

Erdoğan, Ö., Uçukoğlu, H. (2011). İlköğretim okulu öğrencilerinin anne-baba tutumu algıları ile atılganlık ve olumsuz değerlendirilmekten korkma düzeyleri arasındaki ilişkiler. Kastamonu Eğitim Dergisi, 51-72.

Santrock, J.W.(2021). Yaşam boyu gelişim (G. Yüksel, Çev. Ed.). Nobel Yayıncılık.

Sümer, N., Aktürk, E. A., Helvacı, E. (2010). Anne-baba tutum ve davranışlarının psikolojik etkileri: Türkiye’de yapılan çalışmalara toplu bakış. Türk Psikoloji Yazıları, 13 (25), 42-59.

Cherry, K. (2018, 27 Şubat). Why parenting styles matter when raising children. Verywellmind. https://web.archive.org/web/20180528145915/https://www.verywellmind.com/parenting-styles-2795072 adresinden 25 Ağustos 2022 tarihinde alınmıştır.

Öne Çıkan Görsel: iStockPhoto.com

Görsel 1: Kaynasliilkokulu.meb.k12.tr

Görsel 2: Wikipedia.com

Görsel 3: Kaynasliilkokulu.meb.k12.tr

Editör: Gülbin Daldal